LAZİSATAN SANCAĞINDAN RİZE VİLAYETİNE
Lazistan Sancağı Osmanlı Devleti'nde önce Trabzon Eyaletine, sonra Trabzon Vilayeti'ne bağlı idari birimlerden biridir. 20 Nisan 1924 tarihinde ise bağımsız hale getirilmiş Rize Vilayeti adını almıştır.
EYALETTEN VİLAYETE
Lazların ülkesi olan Lazistan'ı kapsayan Lazistan sancağı 1851 yılında ortaya çıktı ve sancak bu tarihte Trabzon Eyaleti'ne bağlıydı. Osmanlı Devleti 1867 yılında eyaletten vilayet sistemine geçti ve 1869 yılında Trabzon Eyaleti'nin yerini Trabzon Vilayeti aldı. 1869 tarihli Trabzon Vilayeti Salnamesi'ne göre Trabzon Vilayeti, batıdan doğuya doğru Canik sancağı, Trabzon sancağı, Gümüşhane sancağı ve Lazistan sancağı olmak üzere dört sancaktan oluşuyordu. Lazistan sancağı, üç kaza ile sekiz nahiyeyi kapsıyordu. Bunlar Batum kazası ve Çürüksu nahiyesi, Acara-i Süfla nahiyesi ile Acara-i Ulya nahiyesi, Livana kazası ve Maçahel nahiyesi, Arhavi kazası ve Hopa nahiyesi, Gönye nahiyesi, Atina nahiyesi ile Hemşin nahiyesi idi.
Lazistan sancağının yıllar içinde idari yapısı değişmiştir. 1875 tarihli Trabzon Vilayeti Salnamesi'ne göre sancak yedi kaza ve beş nahiyeden meydana geliyordu. Bu tarihte Batum kazasına 18 köy ve 1 mahalle, Çürüksu kazasına 17 köy, Acara-i Süfla kazasına 34 köy, Acara kazasına 22 köy, Maçahel nahiyesine 26 köy, Hopa kazasına 23 köy, Arhavi nahiyesine 34 köy, Gönye nahiyesine 21 köy, Atina kazasına 25 köy, Hemşin nahiyesine 33 köy, Livana kazasına 58 köy ve 5 mahalle, Heba-Klaskur nahiyesine 11 köy bağlıydı. Bu tarihte Lazistan sancağında 21.811 hane bulunuyordu.
DOKSAN ÜÇ HARBİ SONRASI
SANCAK MERKEZİ RİZE OLDU
Doksan üç Harbi'nin ardından imzalanan Berlin Antlaşması'yla 1878 yılında Lazistan sancağının önemli bir bölümü Rus İmparatorluğu'na bırakıldı. Batum kazası, Livana kazası, Acara kazası, Gönye, Maçahel ve Heba-Klaskur nahiyeleri Rusya İmparatoruluğu sınırları içinde kaldı. Osmanlı Devleti ile Rusya arasındaki sınır Hopa kasabasından geçiyordu. Sancağın merkezi Rize kasabasına taşındı. Sınırları değişmiş olan Lazistan sancağı Rize, Atina ve Hopa kazalarından oluşuyordu. Rize kazası daha önce Trabzon sancağına bağlıydı.
Hemşin nahiyesi Atina kazasına, Arhavi nahiyesi Hopa kazasına bağlıydı.1900 tarihli Trabzon Vilayeti Salnamesi'ne göre ise Lazistan sancağı, Rize kazası ve bu kazaya bağlı Mapavri, Karadere ve Kurayıseba nahiyeleri, Atina kazası ve bu kazaya bağlı Hemşin nahiyesi, Hopa kazası ve bu kazaya bağlı Arhavi ve Vice nahiyelerinden oluşuyordu.
RİZE'NİN VİLAYET OLUŞU
Osmanlı İmparatorluğu döneminde vilayetlerin bir alt yönetim basamağı durumunda olan sancakların varlığına, 20 Nisan 1924 yılında çıkarılan bir kanunla son verilmiş ve bütün sancaklara (çok azı müstesna) vilayet statüsü kazandırılmıştır.
LAZİSTAN SANCAĞI'NDAN RİZE'YE
Lazistan Sancağı da isim değişikliğiyle Rize Vilayeti adını almıştır. Bu vilayet Sarp sınır kapısından İyidere'ye kadar olan bütün sahil şeridini içine alıyordu. O dönemde Hopa kazasının Kemalpaşa, Arhavi ve Viçe nahiyeleri, Atina kazasının Ardeşen ve Hemşin nahiyeleri, Rize Merkez kazasının Mapavri, Karadere ve Kuraiseba nahiyeleri vardı. Artvin ayrı bir vilayet olarak kurulmuştu. Yeni kurulan bu vilayetin de Şavşat, Borçka ve Yusufeli olarak üç kazası bulunuyordu.
RİZE OLDU ÇORUH
Vilayet taksimatında ikinci esaslı değişiklik, 20.05.1933 tarihli 2197 sayılı kanunda olmuştur. Kanun bazı vilayetleri ilga etmiş, bazılarını da birleştirerek tek vilayet haline getirmiştir. Kanunun vilayet değişikliklerini konu alan maddeleri şunlardır:
*Artvin ve Rize vilayetleri birleştirilerek merkezi Rize olmak üzere Çoruh Vilayeti teşkil edilmiştir. Artvin Vilayet merkez kazası mülhakatını ihtiva eden Artvin Kazası'nın merkezi haline konulmuştur. Bu düzenleme ile Rize ili sınırları içerisine dahil edilen Artvin, vilayet olma özelliğini yitiriyordu.
Vilayet taksimatında, dönemin üçüncü ve son esaslı değişikliği 25.12.1935 tarih ve 2885 sayılı kanunla yapılmıştır. 4 Ocak 1936'da neşredilerek yürürlüğe giren kanunun vilayet teşkillerine ait maddeleri şunlardır:
*Borçka, Artvin, Şavşat kazaları ile Erzurum Vilayetleri'nin Yusufeli Kazası'nı ihtiva etmek ve merkezi Artvin olmak ve Çoruh Vilayeti adı ile anılmak üzere yeni bir vilayet kurulmuş ve bugünkü Çoruh Vilayeti'nin Rize ve Pazar kazalarından ibaret kalan kısmına merkezi Rize olmak üzere, Rize Vilayeti adı verilmiştir.
